Το «Θωρηκτό Ποτέμκιν», - Η «Γκουέρνικα» του κινηματογράφου

 1898.  Στο Νικολάγιεφ της Ρωσίας έγινε η καθέλκυση ενός νέου πολεμικού καραβιού, κλάσης θωρηκτού, με την ονομασία «Πρίγκιπας Ποτέμκιν της Ταυρίδας». Για την κατασκευή του εφαρμόστηκαν όλες οι νέες τεχνικές της εποχής και θεωρούνταν το πλέον σύγχρονο και δυνατό πολεμικό πλοίο της κατηγορίας του. Εντάχθηκε στο στόλο της Μαύρης Θάλασσας και - κατ' επέκταση - στους ιμπεριαλιστικούς σχεδιασμούς της τσαρικής Ρωσίας. Συνεπώς, κανείς από τους αριστοκράτες αξιωματικούς του δε θα πίστευε ποτέ, ότι το «καμάρι» του τσαρικού στόλου θα έμενε στην ιστορία για πολύ διαφορετικούς λόγους από αυτούς για τους οποίους νόμιζαν.

Το 1898 στο Νικολάγιεφ της Ρωσίας έγινε η καθέλκυση ενός νέου πολεμικού καραβιού, κλάσης θωρηκτού, με την ονομασία «Πρίγκιπας Ποτέμκιν της Ταυρίδας». Για την κατασκευή του εφαρμόστηκαν όλες οι νέες τεχνικές της

εποχής και θεωρούνταν το πλέον σύγχρονο και δυνατό πολεμικό πλοίο της κατηγορίας του. Εντάχθηκε στο στόλο της Μαύρης Θάλασσας και - κατ' επέκταση - στους ιμπεριαλιστικούς σχεδιασμούς της τσαρικής Ρωσίας. Συνεπώς, κανείς από τους αριστοκράτες αξιωματικούς του δε θα
πίστευε ποτέ, ότι το «καμάρι» του τσαρικού στόλου θα έμενε στην ιστορία για πολύ διαφορετικούς λόγους από αυτούς για τους οποίους νόμιζαν.

Το 1905 ήταν η χρονιά που θα δοκιμαζόταν για πρώτη φορά η «έφοδος στον ουρανό» των εργατών και αγροτών της Ρωσίας. Ο γιγαντισμός της στρατιωτικής μηχανής της παραπαίουσας αυτοκρατορίας ήταν ένα δεδομένο που δε θα μπορούσε ποτέ να αγνοηθεί από τις επαναστατικές δυνάμεις. Η σοσιαλδημοκρατική οργάνωση του στόλου της Μαύρης Θάλασσας (στην ηγεσία της οποίας ήταν πολλοί μπολσεβίκοι) προετοίμαζε την εξέγερση, η οποία όμως ήρθε λίγο νωρίτερα από την προγραμματισμένη ημερομηνία και με αυθόρμητο τρόπο.

Ενα κομμάτι σάπιο κρέας

Οι συνθήκες στο «Ποτέμκιν» - όπως και συνολικά στο στράτευμα - ήταν απάνθρωπες για τους ναύτες. Την ώρα που οι αξιωματικοί τους έτρωγαν σε πορσελάνινα σερβίτσια, αυτοί προσπαθούσαν να επιβιώσουν με σαπισμένο κρέας. Επιπλέον, οι συνθήκες θύμιζαν γαλέρα, λόγω της σκληρότητας και της απανθρωπιάς των αξιωματικών. Στις 14 Ιούνη (27 Ιούνη με το νέο ημερολόγιο) οι ναύτες του «Ποτέμκιν» ξεσπούν. Εξοντώνουν τους πιο μισητούς αξιωματικούς και υψώνουν στο θωρηκτό την κόκκινη σημαία. Εκλέγουν επιτροπή, επικεφαλής της οποίας μπαίνει ο μηχανικός ναρκών Ματιουσένκο.

Το επαναστατημένο θωρηκτό πλέει προς την Οδησσό για να ενωθεί με τους εκεί εργάτες που είχαν κηρύξει γενική απεργία. Η ένωση των ναυτών και των εργατών όμως δε θα επιτευχθεί τότε. Στις 16 Ιούνη στέλνεται εναντίον του «Ποτέμκιν» ολόκληρος ο στόλος της Μαύρης Θάλασσας με εντολή ακόμη και να το βυθίσουν. Ακολουθεί πραγματική ναυμαχία που αναγκάζει το στόλο να ξεμακρύνει στα ανοιχτά από το φόβο να μην εξαπλωθεί η εξέγερση. Τελικά, 11 μέρες μετά και ενώ είχαν εξαντληθεί πυρομαχικά, τρόφιμα και καύσιμα, οι ναύτες θα παραδώσουν το θωρηκτό στις ρουμανικές αρχές της Κωστάντζα.

Το 1925, ο μεγάλος Σοβιετικός θεωρητικός του κινηματογράφου και σκηνοθέτης, Σεργκέι Αϊζενστάιν, χρεώνεται από την «Γκοσκινό», την κρατική υπηρεσία κινηματογραφίας, να δημιουργήσει μια ταινία με αφορμή τη συμπλήρωση 20 χρόνων από την επανάσταση του 1905. Ηδη έχει γυρίσει την «Απεργία» (1924) και διαφαίνεται η ανεξίτηλη σφραγίδα που θα άφηνε στην παγκόσμια τέχνη. Η ταινία που φανταζόταν ο Αϊζενστάιν ήταν σπονδυλωτή, με διάφορες ιστορίες που θα περιέγραφαν την πρώτη επανάσταση κάτω από τον τίτλο «1905». Το περιστατικό του «Ποτέμκιν» δεν ξεπερνούσε τις δύο σελίδες στο σενάριο που είχε μπροστά του. Σε αυτό το μικρό όμως κείμενο θα σταθεί ο μεγάλος δημιουργός, αντιλαμβανόμενος πως δεν έχει μπροστά του ένα απλό «περιστατικό», αλλά ένα ολοκληρωμένο έπος.

Από μια σελίδα σεναρίου

Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργήσει την - κατά γενική ομολογία - καλύτερη ταινία του, το «Θωρηκτό Ποτέμκιν», η οποία συγκαταλέγεται μεταξύ των 10 σημαντικότερων ταινιών από καταβολής κινηματογράφου και θεωρείται - σε σπουδαιότητα - ισοδύναμη με την «Γκουέρνικα» του Πικάσο. Πρόκειται για ένα «ρεσιτάλ» σκηνοθεσίας και μοντάζ που διδάσκεται σε όλες τις κινηματογραφικές σχολές του κόσμου, ενώ ο ίδιος ο δημιουργός, μέσω του «Ποτέμκιν», θα προτείνει στην τέχνη του νέες τεχνικές και θα ανοίξει νέους δημιουργικούς δρόμους. Η πασίγνωστη σεκάνς (σ.σ. σύνολο σκηνών που παρουσιάζουν μια ενότητα χρόνου, χώρου ή δράσης) της ταινίας με τους στρατιώτες να κατεβαίνουν τα σκαλοπάτια της Οδησσού αποτελεί τη «βίβλο» των κινηματογραφιστών, αλλά και την πλέον τραγική αποτύπωση των συναισθημάτων που βρίσκονται στο εκρηκτικό τους απόγειο σε μια ιστορική στιγμή όπως αυτή της επανάστασης του 1905, για μας τους υπόλοιπους, το κοινό.

Ο Αϊζενστάιν εφαρμόζει με τον, ίσως, πιο πλήρη τρόπο στο «Ποτέμκιν» τη βασική του ιδέα για τη «μεταφορά» της διαλεκτικής στο μοντάζ και τη δημιουργία αυτού που έχει καταχωρηθεί ως τις μέρες μας ως «ιδεολογικό μοντάζ». Στο κλασικό του βιβλίο για τον κινηματογράφο «Η γλώσσα του κινηματογράφου» (σ.σ. στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Κάλβος»), ο Μαρσέλ Μαρτέν γράφει, μεταξύ πολλών άλλων, για το Σοβιετικό σκηνοθέτη: «Να γιατί πρέπει πάλι να επιμείνουμε στον αποφασιστικό ρόλο του Αϊζενστάιν στην ιστορία ανακάλυψης των μέσων κινηματογραφικής έκφρασης. Ασφαλώς, ο Γκρίφιθ ανακάλυψε το μοντάζ, αλλά μόνο το αφηγηματικό μοντάζ. Ο Αϊζενστάιν πήγε πολύ πιο μακριά, ανακάλυψε το ιδεολογικό μοντάζ: "Η αξία του Αϊζενστάιν", γράφει ο Γιούτκεβιτς, "είναι που πρόσφερε μια θεωρητική βάση με αντίληψη καθαρά τεχνική του μοντάζ και που θεώρησε το μοντάζ σαν αφετηρία ενός νέου συστήματος δραματουργίας" (...)».

Είναι πραγματικά δύσκολο να διακρίνει ένα απαίδευτο μάτι, αν το «Ποτέμκιν» είναι μυθοπλασία ή ντοκιμαντέρ, ή ένα δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ. Στην πραγματικότητα αυτό έχει ελάχιστη σημασία για τους τελικούς αποδέκτες της ταινίας. Ο σκηνοθέτης χρησιμοποιεί ηθοποιούς, αλλά και τους ναύτες του Κόκκινου Στόλου της Μαύρης Θάλασσας, όχι μόνο για να αναπαραστήσει, αλλά για να αποδώσει, να «μεταφέρει» τη φρίκη και το μεγαλείο, την απελπισία και την αγανάκτηση μέσα στην κινηματογραφική αίθουσα. Αυτό το καταφέρνει μέσω του ιδεολογικού μοντάζ, το οποίο αποτελεί εφαρμογή του διαλεκτικού περάσματος από την ποσότητα στην ποιότητα. «Η αντιπαράθεση δύο τμημάτων ταινίας μοιάζει περισσότερο στο προϊόν τους παρά στο άθροισμά τους» γράφει ο Αϊζενστάιν (σ.σ. βλ. Μ. Μαρτέν «Η γλώσσα του κινηματογράφου» σελ. 206).

Αλλη μια γνωστή σκηνή από το «Ποτέμκιν» όπου ο σκηνοθέτης εφαρμόζει, μέσω του μοντάζ, την ψευδαίσθηση της κίνησης, είναι η παρακάτω, όπως την περιγράφει ο Μαρτέν: «τρία πέτρινα λιοντάρια τοποθετημένα κι ακίνητα σε διαφορετικές στάσεις (ξαπλωμένο, καθισμένο κι όρθιο) σ' αντιπαράθεση χρονική, δίνουν στο θεατή την εντύπωση ότι βλέπει ένα λιοντάρι κοιμισμένο που σηκώνεται με το θόρυβο του κανονιού».

Η ταινία καθιερώθηκε πολύ γρήγορα και σε παγκόσμιο επίπεδο. Βραβεύτηκε το 1926 με το χρυσό μετάλλιο της Εκθεσης του Παρισιού και την ίδια χρονιά θεωρήθηκε ως η καλύτερη ταινία από την Αμερικανική Ακαδημία Κινηματογράφου, η οποία απονέμει τα «Οσκαρ». Δεκαετίες αργότερα θα θεωρούνταν όπως είπαμε μεταξύ των 10 σημαντικότερων ταινιών όλων των εποχών. Μάλιστα, θεωρείται και η πρώτη «έγχρωμη», μερικώς, ταινία. Η κόκκινη σημαία που κυματίζει στο θωρηκτό, εμφανίζεται όντως κόκκινη στην πρώτη κόπια! Ο ίδιος ο Αϊζενστάιν την είχε χρωματίσει.

Οσο για το πλοίο «Πρίγκιπας Ποτέμκιν της Ταυρίδας»... Αφού πολέμησε στον Α' παγκόσμιο πόλεμο και στον εμφύλιο που ακολούθησε τη Μεγάλη Οχτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση του 1917 (κατά διαστήματα στα χέρια των Λευκών), το θωρηκτό «έδεσε» στο λιμάνι της Σεβαστούπολης σε κατάσταση πλήρους διάλυσης. Το 1923 κόπηκε στη μέση. Η πλώρη στάλθηκε στο Πολεμικό - Ναυτικό Μουσείο του Λένινγκραντ και η πρύμνη στο Μουσείο της Οδησσού, όπου εκτίθενται μέχρι σήμερα.